مقدمه
پرورش بزهای چندقلوزا یکی از روش‌های مؤثر و اقتصادی برای افزایش تولید و سودآوری در دامداری‌ها به شمار می‌رود.
در سال‌های اخیر بسیاری از دامداران به دنبال شناسایی و انتخاب بهترین نژاد بزهای چندقلوزا هستند تا از هر زایش، تعداد بیشتری بزغاله سالم به دست آورند.
بزهایی که توانایی زایش چند بزغاله در هر بار زایش را دارند، علاوه بر افزایش درآمد، باعث رشد سریع‌تر گله و بهره‌وری بیشتر در واحد دامداری می‌شوند.
در این مقاله به معرفی و بررسی بهترین نژاد بزهای چندقلوزا در ایران و جهان می‌پردازیم و ویژگی‌های مهم هر نژاد، مزایا و شرایط پرورش آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
۱. بز سانن (Saanen)
بز سانن یکی از نژادهای معروف شیری است که در برخی خطوط اصلاح‌شده، چندقلوزایی بالایی دارد. این بزها جثه‌ای متوسط، خلق‌وخوی آرام و تولید شیر بالا دارند. نرخ چندقلوزایی در بز سانن معمولاً بین ۱.۸ تا ۲.۲ بزغاله در هر زایش است.
۲. بز آلپاین (Alpine)
بز آلپاین از نژادهای مقاوم و سازگار با اقلیم‌های مختلف است. این نژاد علاوه بر تولید شیر مناسب، توانایی چندقلوزایی خوبی نیز دارد. بز آلپاین در مناطق سردسیر و کوهستانی عملکرد مطلوبی دارد و میانگین زایش آن ۱.۷ تا ۲ بزغاله است.
۳. بز بوئر (Boer)
این بز بیشتر به عنوان نژاد گوشتی شناخته می‌شود، اما برخی خطوط اصلاح‌شدهٔ آن توان چندقلوزایی بالایی دارند. بز بوئر بدنی عضلانی و رشد سریع دارد. نرخ چندقلوزایی آن معمولاً بین ۱.۶ تا ۲ بزغاله در هر زایش است. ترکیب بز بوئر با نژادهای بومی می‌تواند بازدهی خوبی داشته باشد.
۴. بز بومی اصلاح‌شده
در ایران، بسیاری از بزهای بومی مانند نژادهای ترکی، تالی و بلوچ در برنامه‌های اصلاح نژاد شرکت داده می‌شوند تا توان چندقلوزایی آن‌ها افزایش یابد. بزهای بومی اصلاح‌شده معمولاً علاوه بر مقاومت بالا در برابر شرایط اقلیمی، نرخ چندقلوزایی مناسبی نیز دارند.
۵. بز دمشقی (Shami)
این بز که در خاورمیانه پرورش داده می‌شود، به دلیل جثه درشت و توانایی زایش چند بزغاله شهرت دارد. بز دمشقی هم برای تولید شیر و هم برای تولید گوشت مناسب است. در شرایط پرورشی مناسب می‌تواند تا سه بزغاله در هر زایش به دنیا آورد.
عوامل مؤثر بر چندقلوزایی در بزها
- ژنتیک: مهم‌ترین عامل چندقلوزایی، وراثت است. انتخاب نژادهایی با سابقه چندقلوزایی بالا در بهبود گله بسیار مؤثر است.
- تغذیه: تغذیه مناسب در دوره قبل از جفت‌گیری و دوران آبستنی به افزایش نرخ تخمک‌گذاری و چندقلوزایی کمک می‌کند.
- سن بز: بزهای بالغ معمولاً نرخ چندقلوزایی بالاتری نسبت به بزهای جوان دارند.
- مدیریت گله: مراقبت بهداشتی، واکسیناسیون و کاهش استرس در گله تأثیر مستقیمی بر باروری دارد.
نکات مهم در پرورش بزهای چندقلوزا
- تغذیه کافی و متعادل در دوران آبستنی.
- نظارت دامپزشکی منظم برای جلوگیری از عفونت و کمبود مواد معدنی.
- مدیریت مناسب زایش برای حفظ جان بزغاله‌ها.
- ثبت سوابق زایش برای شناسایی بزهای چندقلوزا و انتخاب ژنتیکی بهتر.
جمع‌بندی
انتخاب بهترین نژاد بزهای چندقلوزا به هدف دامدار (شیردهی یا گوشتی بودن)، شرایط اقلیمی و امکانات پرورشی بستگی دارد. نژادهایی مانند سانن، آلپاین، بور، دمشقی و بزهای بومی اصلاح‌شده می‌توانند گزینه‌های بسیار مناسبی باشند. ترکیب ژنتیک خوب با تغذیه و مدیریت صحیح، کلید موفقیت در پرورش بزهای چندقلوزا است.
پرسش و پاسخ
۱. بهترین نژاد بز چندقلوزا برای مناطق گرم و خشک کدام است؟
در مناطق گرم و خشک، استفاده از بزهای بومی اصلاح‌شده مثل نژاد تالی یا ترکی توصیه می‌شود. این نژادها با شرایط آب‌وهوایی ایران سازگارند و در پروژه‌های اصلاح نژاد توان چندقلوزایی بالاتری پیدا کرده‌اند. اگر هدف افزایش تعداد بزغاله‌ها باشد، ترکیب بز بور با نژادهای بومی نیز نتیجه بسیار خوبی می‌دهد. این ترکیب باعث افزایش مقاومت و نرخ زایش می‌شود و یکی از بهترین نژادهای بزهای چندقلوزا برای مناطق گرم به شمار می‌رود.
۲. آیا نژاد بز سانن برای پرورش در ایران مناسب است؟
بز سانن یکی از بهترین نژادهای بزهای چندقلوزا در جهان است، اما به دلیل حساسیت نسبت به گرما باید در مناطق معتدل و خنک ایران پرورش داده شود. بز سانن به تغذیه باکیفیت و مراقبت دقیق نیاز دارد. در صورت تأمین شرایط مناسب، این بز می‌تواند زایش‌های دو یا سه‌قلو داشته باشد و تولید شیر بالایی ارائه دهد. به همین دلیل برای دامداری‌های نیمه‌صنعتی گزینه‌ای ایده‌آل است.
۳. چگونه می‌توان بزهای چندقلوزا را در گله شناسایی کرد؟
برای شناسایی بزهای چندقلوزا باید سوابق زایش هر بز ثبت شود. بزهایی که در چند زایش متوالی بیش از یک بزغاله به دنیا آورده‌اند، پایه انتخاب ژنتیکی محسوب می‌شوند. با استفاده از این روش، دامدار می‌تواند گله‌ای از بهترین بزهای چندقلوزا تشکیل دهد و بهره‌وری تولید مثل را افزایش دهد. در برنامه‌های اصلاحی حتی از نرهای حاصل از بزهای چندقلوزا برای تلقیح مصنوعی استفاده می‌شود تا صفت چندقلوزایی تقویت گردد.
۴. آیا چندقلوزایی در بزها همیشه به‌نفع دامدار است؟
چندقلوزایی در بزها مزایا و چالش‌های خاص خود را دارد. مزیت اصلی، افزایش تعداد بزغاله‌ها در هر زایش و در نتیجه افزایش سودآوری است. اما باید توجه داشت که بزهای چندقلوزا نیاز به تغذیه و مراقبت بیشتری دارند، زیرا بدن آن‌ها برای رشد چند جنین باید انرژی بیشتری صرف کند. در صورت عدم مدیریت مناسب، ممکن است بز دچار کاهش وزن یا کمبود شیر شود. بنابراین انتخاب بهترین نژاد بزهای چندقلوزا باید همراه با برنامه تغذیه‌ای دقیق و نظارت دامپزشکی انجام گیرد.
۵. تغذیه مناسب برای بزهای چندقلوزا چگونه است؟
بزهای چندقلوزا در دوران قبل از جفت‌گیری و در سه ماه آخر آبستنی باید تغذیه‌ای غنی از پروتئین، مواد معدنی و انرژی دریافت کنند. استفاده از کنسانتره باکیفیت، علوفه تازه و مکمل‌های معدنی به رشد مناسب جنین‌ها و تولید شیر کافی بعد از زایش کمک می‌کند. رعایت این نکات باعث می‌شود بز ماده بتواند تمام بزغاله‌ها را سالم به دنیا آورد و تغذیه کند.
۶. آیا بز آلپاین برای چندقلوزایی مناسب است؟
بله، بز آلپاین یکی از نژادها برای پرورش بز شیری است که توان چندقلوزایی بالایی دارد. در صورت مدیریت تغذیه و شرایط زیستی مناسب، بز آلپاین می‌تواند دو یا سه بزغاله در هر زایش به دنیا آورد. این نژاد مقاومت خوبی به سرما و ارتفاعات دارد و به همین دلیل برای مناطق شمالی و کوهستانی ایران از جمله گزینه‌های عالی محسوب می‌شود.
۷. بهترین نژاد بز چندقلوزا برای ترکیب با بزهای ایرانی چیست؟
برای ترکیب با بزهای ایرانی، نژادهای سانن و بور بیشترین نتیجه را داده‌اند. بز سانن برای افزایش تولید شیر و بز بور برای افزایش جثه و رشد بزغاله‌ها استفاده می‌شود. ترکیب این دو با بزهای بومی اصلاح‌شده ایران یکی از روش‌های مؤثر برای دستیابی به بهترین نژاد بزهای چندقلوزا متناسب با شرایط اقلیمی کشور است.
۸. آیا می‌توان چندقلوزایی را از طریق تلقیح مصنوعی افزایش داد؟
تلقیح مصنوعی در بزها، در صورتی که با انتخاب نطفه از نژادهای چندقلوزا انجام شود، می‌تواند نرخ چندقلوزایی را بهبود دهد. انتخاب نرهایی از بزهای سانن یا دمشقی با سابقه زایش چندقلو، تأثیر زیادی بر ژنتیک گله دارد. البته موفقیت این روش نیازمند تخصص، تغذیه مناسب و برنامه دقیق دامپزشکی است.
۹. میانگین نرخ چندقلوزایی در بزهای مختلف چقدر است؟
میانگین چندقلوزایی در نژادهای مختلف متفاوت است. بز سانن حدود ۲ بزغاله، آلپاین بین ۱.۷ تا ۲ بزغاله، بور حدود ۱.۶ تا ۲ بزغاله و بز دمشقی در برخی موارد تا ۳ بزغاله در هر زایش دارد. بزهای بومی اصلاح‌شده نیز بسته به شرایط نگهداری و تغذیه می‌توانند تا ۲ بزغاله در هر زایش به دنیا آورند.
