جیره نویسی دام چیست و چرا اهمیت دارد
جیره نویسی دام به فرایند تعیین ترکیب مناسب مواد خوراکی برای تامین نیازهای تغذیه ای دام ها گفته می شود.
این فرایند یکی از مهم ترین بخش های مدیریت دامداری است که تاثیر مستقیمی بر سلامت، رشد، تولید و بهره وری اقتصادی دام دارد و هدف اصلی جیره نویسی تامین مواد مغذی مورد نیاز دام با کمترین هزینه و بیشترین بازدهی است.
اهمیت جیره در دام
1) بهبود رشد و سلامت دام
جیره متعادل، پروتئین، انرژی، ویتامین ها و مواد معدنی لازم برای رشد بهینه و عملکرد مطلوب دام را تامین می کند و از بیماری های ناشی از سود تغذیه جلوگیری می کند.
2) افزایش بهره وری و تولید
جیره نویسی اصولی باعث افزایش تولید شیر در دام های شیری، افزایش رشد در دام های پرواری و بهبود کیفیت گوشت و تخم مرغ در طیور می شود.
3) کاهش هزینه های تغذیه
خوراک دام بخش عمده ای از هزینه های دامداری را شامل می شود و تنظیم دقیق جیره از هدررفت خوراک جلوگیری می کند و هزینه را کاهش می دهد.
4) بهینه سازی استفاده از منابع خوراکی
از طریق جبره نویسی علمی، می توان از منابع خوراکی موجود به بهترین شکل استفاده کرد و از کمبود یا مازاد مواد مغذی جلوگیری کرد.
5) کاهش اثرات زیست محیطی
تنظیم صحیح جیره از دفع اضافی نیتروژن و فسفر جلوگیری می کند و باعث کاهش آلودگی های محیط زیست می شود.
عوامل تاثیرگذار بر تنظیم جیره غذایی دام
تنظیم جیره غذایی دام نیازمند بررسی دقیق عوامل مختلفی است که برتامین نیازهای تغذیه ای و بهینه سازی هزینه ها تاثیر می گذارند و این عوامل را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
1_نیازهای تغذیه ای جیره نویسی دام
الف) نوع دام: جیره غذایی گاو شیری با جیره گاو پرواری یا گوسفند تفاوت دارد زیرا نیازهای تغذیه ای هرگروه متفاوت است.
ب) سن و مرحله ی رشد: دام های جوان به پروتئین و مواد معدنی بیشتری نیاز دارند در حالی که دام های بالغ بیشتر به انرژی نیاز دارند.
ج) وضعیت فیزیولوژیکی: دام های آبستن، شیرده یا در دوره استراحت نیازهای تغذیه ای متفاوتی دارند.
2_ترکیب موادخوراکی
الف) ارزش غذایی موادخوراکی: خوراک باید دارای انرژی، پروتئین، ویتامین ها، موادمعدنی کافی باشد.
ب) قابلیت هضم و جذب: خوراک هایی که قابلیت هضم بالایی دارند تاثیر بهتری بر رشد و تولید دام دارند.
ج) تعادل بین مواد مغذی: نسبت مناسب انرژی به پروتئین، نسبت کلسیم به فسفر و تامین اسیدهای آمینه و ضروری اهمیت زیادی دارد.
3_هزینه و دسترسی به خوراک
الف) قیمت مواد خوراکی: یکی از مهم ترین عوامل در تنظیم جیره هزینه خوراک است و ترکیب جیره باید اقتصادی و به صرفه باشد.
ب) دسترسی به منابع خوراکی: برخی خوراکی ها در برخی مناطق کمتر یافت می شود بنابراین جیره باید بر اساس دسترسی محلی تنظیم شود.
ج) تاثیر تغیبرات فصلی: در برخی فصول قیمت و کیفیت علوفه تغییر می کند که باید در تنظیم جیره لحاظ شود.
انواع جیره نویسی دام اعم؛ جیره پایه، رشد، تولید و نگهداری
جیره نویسی بر اساس نیازهای دام و هدف پرورش آن به چند دسته اصلی تقسیم می شود و هر نوع جیره ترکیب متفاوتی از مواد خوراکی را دارد تا نیازهای خاص دام را تامین می کند در ادامه انواع جیره های اصلی مورد استفاده در دامپروری معرفی می شود:
1_جیره پایه
جیره ای است که حداقل نیازهای دام را برای زنده ماندن و عملکرد طبیعی بدن تامین می کند اما به تولید بالا یا رشد سریع توجهی نداد.
ویژگی ها: تامین انرژی و پروتئین درحدنیازهای اولیه شامل علوفه، موادمعدنی، ویتامین های ضروری و کم هزینه و مناسب برای دام هایی که در شرایط غیر تولیدی قراردارند.
کاربرد: دام های غیر مولد، گله های نگهداری شده برای تولید مثل آینده
2_جیره نگهداری
جیره ای است که فقط نیازهای نگهداری بدن دام را تامین می کند بدون آنکه باعث افزایش وزن و تولید شیر یا رشد خاصی شود.
ویژگی ها: مقدار متعادلی از انرژی، پروتئین، مواد معدنی و ویتامین و فاقدمواداضافی برای افزایش تولید
کاربرد: گاوهای غیرباردار و غیرشیرده، دام های نر مولد در دوران استراحت
3_جیره رشد
این جیره برای دام های درحال رشد طراحی شده و هدف آن افزایش وزن و توسعه ساختاربدنی دام است.
ویژگی ها: دارای میزان بالای پروتئین و انرژی برای تسریع رشد، تامین کافی کلسیم و فسفربرای رشداستخوانی
کاربرد: گوساله های درحال رشد، بره های پرواری وبزغاله ها، دام هایی که برای رسیدن به وزن مطلوب نگهداری می شوند.
4_جیره تولید
جیره ای که برای افزایش تولید دام (تولیدشیر، گوشت، تخم مرغ) طراحی شده و نیازهای تغذیه ای بالا را تامین می کند.
ویژگی ها: دارای سطح بالایی از انرژی و پروتئین برای حمایت از تولید بالا، قابل تنظیم براساس سطح تولیدونوع دام
کاربرد: گاوهای شیری، باتولیدبالا، گوسفندان شیرده
موادمغذی موردنیازبرای جیره غذایی دام (پروتئین، کربوهیدرات، چربی و ویتامین ها)
یک جیره غذایی متعادل باید تمام موادمغذی موردنیازدام رابرای رشد، تولیدوحفظ سلامت تامین کند این مواد مغذی شامل انرژی، پروتئین ها، موادمعدنی، ویتامین ها، فیبر و آب است که در ادامه بررسی می کنیم:
انرژی: مهم ترین نیازدام برای انجام فعالیت های بدنی، رشد، تولید و تولید مثل است.
منابع انرژی در جیره نویسی دام
کربوهیدرات ها: غلات (ذرت، گندم، جو، سبوس و ملاس)
چربی ها و روغن ها: دانه های روغنی (سویا و کلزا) و چربی های حیوانی
فیبر: علوفه، سبوس، کاه، یونجه
نقش انرژی: افزایش تولید شیر و گوشت، تنظیم دمای بدن دام
پروتئین: برای رشد، ترمیم بافت ها و تولید شیر و گوشت ضروری است.
منابع پروتئین: منابع گیاهی، منابع حیوانی، نیتروژن غیر پروتئینی
نقش پروتئین: رشد عضلات و افزایش وزن دام، بهبود کیفیت گوشت و شیر
ویتامین ها: برای سلامت و تولید مثل دام ضروری است و به دودسته تقسیم می شود:
محلول در چربی: ویتامین a، ویتامین d، ویتامین e، ویتامین k
محلول در آب: ویتامین b1، ویتامین b12، ویتامین c
فیبر: بخش غیرقابل هضم گیاهان است که به سلامت دستگاه گوارش دام های نشخوارکننده کمک می کند.
منابع فیبر: علوفه (یونجه، شبدر) کاه و سبوس، تفاله چغندرقند
جیره نویسی برای دام های مختلف (گاوشیری، گاوپرواری، گوسفند و بز)
1_جیره نویسی برای گاو شیری
هدف: افزایش تولید شیر و حفظ سلامت دام
ترکیب جیره پیشنهادی
علوفه: یونجه، سیلوی ذرت، کاه (40 تا 60%)
کنسانتره: ذرت، جو، کنجاله سویا، سبوس گندم (30 تا 45%)
افزودنی ها: مکمل های معدنی، ویتامین ها، نمک، بی کربنات سدیم
نکات مهم: افزایش انرژی، تعادل فسفر و کلسیم، تامین پروتئین
2_جیره نویسی دام برای گاو پرواری
هدف: افزایش وزن و بهبود کیفیت گوشت در جیره نویسی دام
ترکیب جیره: علوفه، یونجه، سیلوی ذرت، تفاله چغندر (20 تا 30%)
کنسانتره: جو، ذرت، کنجاله سویا، سبوس (60 تا 70%)
افزودنی ها: مکمل های معدنی، ویتامین ها، اوره
نکات مهم: افزایش انرژی و پروتئین، محدود کردن فیبر، تنظیم نسبت کلسیم به فسفر برای استخوان بندی
3_جیره نویسی گوسفند پرواری
هدف: افزایش وزن و بهبود کیفیت لاشه
ترکیب جیره پیشنهادی
علوفه: یونجه، کاه، تفاله چغندر (20 تا 30%)
کنسانتره: جو، ذرت، سبوس گندم، کنجاله پنبه (60 تا 70%)
افزودنی ها: مکمل های معدنی و ویتامین ها
نکات مهم: افزایش انرژی و پروتیبن، کاهش فیبر زیاد، تنظیم فسفر و کلسیم
4_جیره نویسی بز شیری
هدف: افزایش تولید شیر و حفظ سلامت بز
ترکیب جیره: یونجه، شبدر، سیلوی ذرت (40 تا 50%)
کنسانتره: جو، ذرت، کنجاله سویا، سبوس گندم (40 تا 50%)
افزودنی ها: ویتامین ها و مواد معدنی و نمک
نکات مهم: تعادل انرژی و پروتئین، تامین فیبرکافی، استفاده از مکمل های معدنی
نقش مکمل های معدنی و ویتامینه در جیره نویسی دام
مکمل های معدنی و ویتامینه یکی از بخش های ضروری جیره غذایی دام ها هستند که به بهبود رشد، افزایش تولید، تقویت سیستم ایمنی و پیشگیری از بیماری های متابولیکی کمک می کند.
مواد معدنی به دو دسته تقسیم می شود: ماکرو (عمده) و میکرو (جزئی و کم مصرف)که هردو در سلامت دام ضروری است.
الف) موادمعدنی ماکرو: این مواد معدنی در مقادیر زیاد مورد نیاز دام هستند و در استخوان سازی، تعادل الکترونیک و تولید شیر نقش دارند.
اهمیت در جیره نویسی دام: تعادل بین این مواد به خصوص کلسیم و فسفر بسیار مهم است زیرا کمبود یا عدم تعادل آن ها موجب مشکلاتی مانند شکستگی استخوان،کاهش و تولید شیر و مشکلات تولید مثلی می شود.
ب) مواد معدنی ماکرو: این عناصر به مقدار کم مورد نیاز دام هستند اما نقش بسیار مهمی در سلامت و تولید دارند.
اهمیت در جبره: کمبود این مواد باعث کاهش باروری، مشکلات رشد، بیماری های متابولیکی، کاهش مقاومت بدن در برابر بیماری ها می شود.
نقش مکمل های ویتامینه در جیره دام:
ویتامین ها به دو دسته محلول در چربی و محلول در آب تقسیم می شوند و نقش کلیدی در متابولیسم و جیره نویسی دام دارند:
الف) ویتامین های محلول در چربی: این ویتامین ها در چربی بدن ذخیره می شود و برای رشد، تولید و سلامت دام ضروری است.
اهمیت در جیره: کمبود ویتامین a باعث ضعف بینایی، کاهش ایمنی و مشکلات تولید مثلی می شود و کمبود ویتامین d موجب مشکلات استخوانی شده و کمبود ویتامین E منجر به ضعف عضلانی و بیماری های تولید مثلی می شود.
ب) ویتامین های محلول در آب: این ویتامین ها در بدن ذخیره نمی شود و باید روزانه از طریق خوراک تامین شود.
اهمیت در جیره: کمبود ویتامین b1 منجر به ضعف عضلانی و مشکلات عصبی می شود در حالی که کمبود ویتامین b12 باعث کم خونی و ضعف رشد می گردد.
